การประยุกต์ใช้โปรแกรม Microsoft Excel
สำหรับการประมวลผลและแสดงข้อมูลปัญหาสุขภาพ ในขั้นตอนการค้นหาปัญหาสุขภาพโดยกระบวนการโสเหล่
ตามแนวปฏิบัติของ รศ.(พิเศษ) ทพ.ดร.สุขสมัย สมพงษ์
ความเป็นมา
กระบวนการค้นหาปัญหาสุขภาพ โดยการโสเหล่ ของ รศ.(พิเศษ) ทพ.ดร.สุขสมัย สมพงษ์ เป็นการซักถาม ส่อ และโสเหล่กับแกนนำและตัวแทนประชาชนในหมู่บ้าน ให้ได้มาซึ่ง 1.) โรคและภัยที่ชาวบ้านป่วย 2.) โรคและภัยที่เป็นสาเหตุการตายของคนในหมู่บ้าน แล้วให้ชาวบ้านบอกสาเหตุและการป้องกันโรคและภัยนั้น จากนั้นจึงนำชื่อโรค สาเหตุ และวิธีป้องกันไปเขียนเป็นแผนภาพโยงใยทุกข์หรือปัญหาสุขภาพ เพื่อแสดงให้เห็นถึงความเชื่อมโยง ความเป็นเหตุและผลซึ่งกันและกัน ระหว่างโรค(ทุกข์หรือปัญหาสุขภาพ) สาเหตุ และวิธีป้องกัน ซึ่งแผนภาพการโยงใยปัญหานี้เป็นเครื่องมือสำคัญในการนำไปใช้ประกอบการจัดทำแผนงานแก้ไขปัญหาสุขภาพ เป็นเครื่องมือสำคัญสำหรับการอธิบายและสื่อสารให้ชาวบ้านเห็นและเข้าใจถึงความเชื่อมโยงของปัญหาและสาเหตุรวมทั้งวิธีการป้องกันปัญหาที่พวกเขาได้ระดมความคิดเห็นกันจนเป็นที่พอใจในระดับหนึ่ง การดำเนินการบันทึกข้อมูลตามกระบวนการดังกล่าว แต่ก่อนมีการจดบันทึกข้อมูลในกระดาษฟลิปชาร์ทและประมวลผลโดยการสังเคราะห์ข้อมูลจากข้อมูลที่บันทึกนั้นลงในกระดาษ A4 และคัดลอกลงในกระดาษฟลิปชาร์ทอีกครั้งหนึ่งเพื่อแสดงผลให้ผู้ร่วมโสเหล่ทุกคนมองเห็นข้อมูลด้วยกัน ซึ่งการดำเนินการดังกล่าวนี้ค่อนข้างช้าและใช้ผู้ช่วยบันทึกข้อมูล 2-3 คนสำหรับการจดบันทึกและคัดลอก เมื่อดำเนินการเสร็จแล้วก็ยังต้องนำข้อมูลที่บันทึกไว้ในกระดาษไปพิมพ์สรุปลงในโปรแกรมคอมพิวเตอร์เพื่อใช้เป็นข้อมูลพื้นฐานประกอบการจัดทำแผนงานต่อไป ซึ่งเป็นการทำงานซ้ำซ้อน ดังนั้น เพื่อลดเวลา กำลังคน และขั้นตอนการดำเนินการ จึงได้พัฒนาแนวทางการดำเนินการโดยการประยุกต์ใช้โปรแกรม Microsoft Excel สำหรับการประมวลผลและแสดงข้อมูลปัญหาสุขภาพ ให้สามารถดำเนินการได้อย่างรวดเร็ว ใช้ผู้ช่วยบันทึกข้อมูลเพียง 1 คน และสามารถพิมพ์เอกสารให้เสร็จเรียบร้อยทันทีที่ดำเนินการเสร็จสิ้นกระบวนการ
วัตถุประสงค์
1. บันทึกข้อมูลการเจ็บป่วย การตาย
2. ประมวลผล และแสดงผลทางหน้าจอคอมพิวเตอร์และโปรเจคเตอร์ ให้ผู้ร่วมโสเหล่สามารถเห็นข้อมูลเดียวกัน ร่วมสังเคราะห์และสรุปผลข้อมูลไปพร้อมกันได้
3. แบ่งโรคให้สมาชิกแต่ละกลุ่มที่ร่วมโสเหล่ เพื่อช่วยกันบอกสาเหตุและวิธีป้องกันของแต่ละโรค
4. จัดทำเอกสารสรุปข้อมูลชื่อโรคที่เป็นสาเหตุการป่วยและตาย รวมทั้งบอกสาเหตุและวิธีป้องกันของแต่ละโรค
บุคลากรและอุปกรณ์ที่ใช้
1. วิทยากรหลักทำหน้าที่ซักถาม ส่อ และนำการโส จำนวน 1 คน
2. วิทยากรผู้ช่วยบันทึกและประมวลผลข้อมูลในโปรแกรมคอมพิวเตอร์ 1 คน
3. คอมพิวเตอร์โน้ตบุค จำนวน 1 เครื่อง
4. เครื่องฉายโปรเจ็คเตอร์ พร้อมจอและขาตั้ง จำนวน 1 ชุด
5. เครื่องขยายเสียงพร้อมลำโพง 1 ชุด
6. ไมโครโฟน จำนวน 1 หรือ 2 ตัว
7. กระดาษ A4 จำนวน ประมาณ 20 แผ่น (สำหรับแจกผู้ร่วมโสเหล่ รายกลุ่ม จำนวน 3-4 กลุ่ม กลุ่มละ 3-4 แผ่น)
8. ปากกาลูกลื่น จำนวน ประมาณ 10 ด้าม (สำหรับแจกผู้ร่วมโสเหล่ รายกลุ่ม จำนวน 3-4 กลุ่ม กลุ่มละ 2 ด้าม)
ขั้นตอนการดำเนินการ
1. สร้างโฟลเดอร์ใหม่ 1 โฟลเดอร์ และตั้งชื่อให้สื่อความหมายตามที่ต้องการ สำหรับเก็บไฟล์โปรแกรม Microsoft Excel (ในตัวอย่างนี้ สร้างโฟลเดอร์ใหม่และตั้งชื่อว่า แผนหมู่บ้าน)
2. เปิดโฟลเดอร์ที่สร้างไว้ในข้อ 1 แล้วสร้างไฟล์โปรแกรม Microsoft Excel ขึ้นมาใหม่ 1 ไฟล์ และตั้งชื่อให้สื่อความหมายตามที่ต้องการ (ในตัวอย่างนี้ ตั้งชื่อไฟล์ว่า 1_ทุกข์_ปัญหาสุขภาพ)
3. เปิดไฟล์เอกสารในข้อ 3 ตั้งค่าเอกสาร ดังนี้
1) สร้างแผ่นงาน (sheet) จำนวน 6 แผ่น ตั้งชื่อแต่ละแผ่นงานให้สื่อความหมาย ดังนี้
- แผ่นที่ 1 ชื่อ 1_ข้อมูลการป่วย_โรค_ภัย
- แผ่นที่ 2 ชื่อ 2_ข้อมูลโรคหรือสาเหตุการตาย
- แผ่นที่ 3 ชื่อ 3_รวมข้อมูลการป่วยและตาย
- แผ่นที่ 4 ชื่อ 4_แบ่งโรคให้แต่ละกลุ่ม
- แผ่นที่ 5 ชื่อ 5_แสดงชื่อโรคของแต่ละกลุ่ม
- แผ่นที่ 6 ชื่อ 6_บอกสาเหตุ_วิธีป้องกัน
2) แบบตัวอักษร Angsana New ขนาด 16 ตัวหนา
3) การแสดงผล ขยาย 200%
4. การบันทึกข้อมูลชื่อโรคและภัยที่ทำให้ป่วย ในแผ่นงานที่ 1 ให้พิมพ์ชื่อโรคทุกโรค โดยไม่มีคำว่าโรคนำหน้า เช่น โรคกระเพาะอาหาร โรคท้องร่วง ให้พิมพ์ว่า กระเพาะอาหาร ท้องร่วง เป็นต้น ทั้งนี้ให้พิมพ์ใส่ในคอลัมน์ A เรียงลงไปเรื่อยๆ (ไม่ต้องพิมพ์ชื่อหัวคอลัมน์ เช่น รายชื่อโรค)
5. การบันทึกข้อมูลชื่อโรคและภัยที่ทำให้ตาย ในแผ่นงานที่ 2 (ดำเนินการเช่นเดียวกันกับแผ่นงานที่ 1) ให้พิมพ์ชื่อโรคทุกโรค โดยไม่มีคำว่าโรคนำหน้า เช่น โรคตับโต โรคเบาหวาน ให้พิมพ์ว่า ตับโต เบาหวาน เป็นต้น ทั้งนี้ให้พิมพ์ใส่ในคอลัมน์ A เรียงลงไปเรื่อยๆ (ไม่ต้องพิมพ์ชื่อหัวคอลัมน์ เช่น รายชื่อโรค)
6. การบันทึกข้อมูลการป่วยและตายในแผ่นงานที่ 3
6.1 คัดลอกข้อมูลจากแผ่นงานที่ 1 โดยการคลิกเลือกเซลล์ที่มีข้อมูลรายชื่อโรคทั้งหมด > คลิกขวา > คลิกคัดลอก > คลิกแผ่นงานที่ 3 > คลิกที่เซลล์ A1 > คลิกขวา > คลิกวาง
6.2 คัดลอกข้อมูลจากแผ่นงานที่ 2 โดยการคลิกเลือกเซลล์ที่มีข้อมูลรายชื่อโรคทั้งหมด > คลิกขวา > คลิกคัดลอก> คลิกแผ่นงานที่ 3 > คลิกที่เซลล์ที่อยู่ล่างสุดต่อจากชื่อโรคชื่อสุดท้ายในคอลัมน์ A > คลิกขวา > คลิกวาง
6.3 จัดการข้อมูลรายชื่อโรคทั้งหมดให้สามารถมองเห็นได้ในหน้าจอเดียว (All in Screen) โดยดำเนินการดังนี้
- คลิกเลือกเซลล์ที่มีชื่อโรคในคอลัมน์ A ตั้งแต่เซลล์ A11 ไปจนถึง เซลล์ A20 (หรือชื่อโรคลำดับที่ 11 ถึง 20) คลิกขวา> ตัด
- คลิกที่เซลล์ B1> คลิกขวา>วาง
- คลิกเลือกเซลล์ที่มีชื่อโรคในคอลัมน์ A ตั้งแต่เซลล์ A21 เป็นต้นไป โดยดำเนินการตัด (คำสั่ง Cut )ทีละ 10 โรค และวางในเชลล์ C1, D1, E1 ตามลำดับ (คอลัมน์ละ 10 โรค) จากนั้นจัดให้พอดีแสดงผลได้ในหน้าจอเดียวกันตามความเหมาะสม
- ลบชื่อโรคที่ซ้ำกันให้เหลือ 1 ชื่อ เช่น เบาหวานซ้ำกัน 2 ครั้ง ให้ลบออก 1 ชื่อ ให้เหลือเบาหวาน เพียงชื่อเดียว, มะเร็งตับ ซ้ำกัน 2 ครั้ง ให้ลบออก 1 ชื่อ ให้เหลือมะเร็งตับเพียงชื่อเดียว เป็นต้น (วิธีการลบ โดยการคลิกที่ชื่อโรคที่ต้องการลบ แล้วกดปุ่ม delete ที่แป้นคีย์บอร์ด)
- โรค/อาการ ที่มีความหมายเดียวกัน หรือใกล้เคียงกัน หรือพอที่จะยอมรับได้ว่าเป็นกลุ่มโรคเดียวกัน ให้พิจารณาร่วมกันกับสมาชิกที่ร่วมโสเหล่ เพื่อยุบรวมเป็นโรคหรือกลุ่มอาการเดียวกัน แต่ทั้งนี้ต้องชี้แจงและขอมติ-ขออนุญาตที่ประชุมก่อน เพื่อให้เข้าใจความหมายไปในทิศทางเดียวกัน (ในตัวอย่างนี้ กลุ่มอาการ ปวดกล้ามเนื้อ/ข้ออักเสบ, ปวดเข่า, ปวดตามข้อ กระดูก/เกาต์ อาจยุบรวมเป็น ชื่ออาการเดียวกัน คือ ปวดกล้ามเนื้อ/ข้ออักเสบ/เก๊าต์ )
- เมื่อตัดโรคที่ซ้ำกันออกให้เหลือเพียงโรคละ 1 ชื่อ และยุบรวมกลุ่มโรค/อาการ ที่มีความหมายเดียวกัน หรือใกล้เคียงกัน เป็น 1 โรค เรียบร้อยแล้ว ก็จะพบว่ามีข้อมูลชื่อโรคลดน้อยลงและกระจายกันอยู่
- เตรียมข้อมูลเพื่อจัดเรียงชื่อโรคให้เป็นระเบียบ เรียงตามอักษร (เรียงจากน้อยไปมาก AàZ) โดยการคลิกเลือกชื่อโรคทั้งหมดในคอลัมน์ B, C, D และ E (ทำทีละ 1 คอลัมน์) คลิกขวา à ตัด, คลิกที่เซลล์ที่อยู่ล่างสุดต่อจากชื่อโรคชื่อสุดท้ายในคอลัมน์ A , คลิกขวา > คลิกวาง (ดำเนินการตามขั้นตอนนี้เหมือนกันทั้งคอลัมน์ B, C, D และ E โดยทำทีละ 1 คอลัมน์)
- เมื่อตัดข้อมูลในคอลัมน์ B, C, D และ E ไปวางเรียงต่อกันในคอลัมน์ A จนครบแล้ว ให้คลิกที่หัวคอลัมน์ A และคลิกที่ปุ่มคำสั่งเรียงข้อมูล เรียงจากน้อยไปมาก (AàZ)
7. การบันทึกข้อมูลเพื่อการแบ่งโรคให้แต่ละกลุ่มตามความสนใจ ในแผ่นงานที่ 4
7.1 คลิกเลือกข้อมูลทั้งหมดในแผ่นงานที่ 3 (คลิกมุมซ้ายของตาราง), คลิกขวา> คัดลอก, คลิกแผ่นงานที่ 4 คลิกเลือกข้อมูลทั้งหมดในแผ่นงานที่ 4 (คลิกมุมซ้ายของตาราง), คลิกขวา> วาง
7.2 จัดการข้อมูลรายชื่อโรคทั้งหมดให้สามารถมองเห็นได้ในหน้าจอเดียว (All in Screen) โดยดำเนินการดังนี้
- คลิกเลือกเซลล์ที่มีชื่อโรคในคอลัมน์ A ตั้งแต่เซลล์ A11 ไปจนถึง เซลล์ A20 (หรือชื่อโรคลำดับที่ 11 ถึง 20) คลิกขวา> ตัด
- คลิกที่เซลล์ B1> คลิกขวา>วาง
- ในกรณีที่มีชื่อโรคมากกว่า 20 โรค ก็ให้ดำเนินการตัดมาทีละ 10 โรค และวางในเซลล์ C1, D1, E1,… จนหมดทุกโรค (แต่ในตัวอย่างนี้มีเพียง 19 โรค)
7.3 แบ่งโรคให้แต่ละกลุ่มตามความสนใจ โดยวิทยากรอ่านรายชื่อโรคทีละ 1 โรค แล้วให้แต่ละกลุ่มยกมือเพื่อรับโรคนั้นไป เช่น ไข้หวัด ไอ ภูมิแพ้ หอบหืด กลุ่มที่ 2 ยกมือและรับไป ก็ให้พิมพ์หมายเลขประจำกลุ่ม (เลข 2) ไว้หน้าชื่อโรคนี้ โดยเว้นระยะห่างระหว่างตัวเลขกับตัวอักษร 1 เคาะ (หรือกดแป้น Space Bar 1 ครั้ง) ทำเช่นนี้เรื่อยไปจนครบทุกโรค
7.4 เตรียมข้อมูลเพื่อจัดเรียงข้อมูลชื่อโรค เรียงตามกลุ่ม (ตามหมายเลขกำกับหน้าชื่อโรค) โดยการคลิกเลือกชื่อโรคทั้งหมดในคอลัมน์ B > คลิกขวา > ตัด, คลิกที่เซลล์ที่อยู่ล่างสุดต่อจากชื่อโรคชื่อสุดท้ายในคอลัมน์ A , คลิกขวา > วาง
7.5 เมื่อตัดข้อมูลในคอลัมน์ B ไปวางเรียงต่อกันในคอลัมน์ A เรียบร้อยแล้ว ให้คลิกที่หัวคอลัมน์ A และคลิกที่ปุ่มคำสั่งเรียงข้อมูล เรียงจากน้อยไปมาก (AàZ)
8. การบันทึกข้อมูลเพื่อแสดงรายชื่อโรคของแต่ละกลุ่มที่ได้รับ ในแผ่นงานที่ 5
8.1 คลิกเลือกข้อมูลทั้งหมดในแผ่นงานที่ 4 (คลิกมุมซ้ายของตาราง), คลิกขวา> คัดลอก, คลิกแผ่นงานที่ 5 คลิกเลือกข้อมูลทั้งหมดในแผ่นงานที่ 5 (คลิกมุมซ้ายของตาราง), คลิกขวา> วาง
8.2 จัดการข้อมูลรายชื่อโรคทั้งหมดให้สามารถมองเห็นได้ในหน้าจอเดียว (All in Screen) โดยดำเนินการดังนี้
- คลิกเลือกเซลล์ที่มีชื่อโรคในคอลัมน์ A โดยดำเนินการเลือกทีละกลุ่ม (ดูจากหมายเลขกำกับหน้าชื่อโรค) คลิกขวา>ตัด (ดำเนินการตัดกลุ่มที่ 2 กลุ่มที่ 3 กลุ่มที่ 4 เพื่อไปวางใน คอลัมน์ B C และ D ตามลำดับ)
- คลิกที่เซลล์ B1> คลิกขวา>วาง (สำหรับกลุ่มต่อๆไป ก็วาง ที่เซลล์ C1, D1 ตามลำดับ)
- ผลลัพธ์หลังดำเนินการตัดกลุ่มที่ 2 กลุ่มที่ 3 และกลุ่มที่ 4 ไปวางใน คอลัมน์ B C และ D ตามลำดับ เรียบร้อยแล้ว
9. การบันทึกข้อมูลสาแหตุและวิธีป้องกันของแต่ละโรค ในแผ่นงานที่ 6
9.1 สร้างตาราง โดยพิมพ์ชื่อหัวคอลัมน์ โรคภัย (ในเซลล์ A1), สาเหตุ (ในเซลล์ B1) วิธีป้องกัน (ในเซลล์ C1)
9.2 คัดลอกชื่อโรคจากแผ่นงานที่ 5 นำมาวางในคอลัมน์โรคภัย (คอลัมน์ A)
9.3 สาเหตุ ให้ระบุหนึ่งสาเหตุต่อหนึ่งแถว หากโรคใดมีมากกว่าหนึ่งสาเหตุก็ให้แทรกแถวเพื่อพิมพ์สาเหตุเรียงลงมาจนครบทุกสาเหตุ
9.4 วิธีป้องกัน ให้ระบุหนึ่งวิธีต่อหนึ่งแถว หากโรคใดมีมากกว่าหนึ่งวิธีก็ให้แทรกแถวเพื่อพิมพ์วิธีป้องกันเรียงลงมาจนครบทุกวิธี
กรอบแนวปฏิบัติสำหรับวิทยากรผู้นำการโสเหล่และเจ้าหน้าที่ช่วยบันทึกข้อมูล
ในการดำเนินการโสเหล่เพื่อค้นหาปัญหาสุขภาพของชาวบ้าน
ลำดับ | วิทยากรผู้นำการโสเหล่ | เจ้าหน้าที่ช่วยบันทึกข้อมูล |
1 | แบ่งชาวบ้านออกเป็น 4 กลุ่ม ให้แต่ละกลุ่มช่วยกันคิด ตอบคำถามของวิทยากร |
|
2 | ในช่วง 6 เดือน หรือ 1 ปีที่ผ่านมา ถึงปัจจุบัน มีคนในครอบครัว หรือคนในหมู่บ้านป่วย หรือไปหาหมอด้วยโรคอะไรบ้าง (แต่ละกลุ่มเขียนคำตอบลงในกระดาษ A4 และออกมานำเสนอ)
| - ดำเนินการบันทึกข้อมูลชื่อโรคที่แต่ละกลุ่มนำเสนอ ลงในแผ่นงานที่ 1 |
3 | ในช่วง 6 เดือน หรือ 1 ปี หรือ 2 ปี ที่ผ่านมา ในหมู่บ้านมีคนตายด้วยโรคอะไรบ้าง (ไม่ต้องระบุชื่อคนตาย) ให้แต่ละกลุ่มช่วยกันคิดและเขียนคำตอบลงในกระดาษ A4 และเมื่อตอบคำถามเสร็จแล้วให้ส่งตัวแทนออกมานำเสนอ | - ดำเนินการบันทึกข้อมูลชื่อโรคที่แต่ละกลุ่มนำเสนอ ลงในแผ่นงานที่ 2 |
4 | วิทยากรที่รับผิดชอบการทำกิจกรรมกลุ่มสัมพันธ์ (สันทนาการ) ดำเนินกิจกรรมคั่นเวลา ประมาณ 5 นาที | - ดำเนินการบันทึกข้อมูลในแผ่นงานที่ 3
- รวมข้อมูลจากแผ่นงานที่ 1 และ 2 มาไว้ในแผ่นงานที่ 3 - จัดเรียงข้อมูล (จากน้อยไปมาก)
- จัดการข้อมูลทั้งหมดให้สามารถมองเห็นได้ภายในหน้าจอเดียว |
5 | วิทยากรผู้นำการโสเหล่ สรุปโรคที่ป่วยและตายของคนในหมู่บ้านโดยอ้างอิงข้อมูลจากการประมวลผลบนหน้าจอ และดำเนินการร่วมกับสมาชิกผู้ร่วมโสเหล่ ดังนี้ - ช่วยกันตัดชื่อโรคที่ซ้ำกันให้เหลือเพียงหนึ่งชื่อ - โรค/อาการ ที่มีความหมายเดียวกัน หรือใกล้เคียงกัน หรือพอที่จะยอมรับได้ว่าเป็นกลุ่มโรคเดียวกัน ให้พิจารณายุบรวมเป็นโรคหรือกลุ่มอาการเดียวกัน | - ดำเนินการบันทึกข้อมูลในแผ่นงานที่ 3 (ต่อ) |
6 | แบ่งโรคให้แต่ละกลุ่มตามความสนใจ โดยวิทยากรอ่านรายชื่อโรคทีละ 1 โรค แล้วให้แต่ละกลุ่มยกมือเพื่อรับโรคนั้นไป | - ดำเนินการบันทึกข้อมูลเพื่อการแบ่งโรคให้แต่ละกลุ่มตามความสนใจ ในแผ่นงานที่ 4 และ 5 |
7 | มอบหมายให้แต่ละกลุ่มช่วยกันคิด บอกสาเหตุ และวิธีการป้องกันโรคตามที่กลุ่มของตนได้รับ เขียนคำตอบลงในกระดาษ A4 แล้วให้ส่งตัวแทนออกมานำเสนอ | - ดำเนินการบันทึกข้อมูลสาแหตุและวิธีป้องกันของแต่ละโรค ในแผ่นงานที่ 6 |
